Dr hab. Alina Daniłowska
Prof. Nadzw. SGGW, Katedra Ekonomii i Polityki Gospodarczej Wydziału Nauk Ekonomicznych SGGW
Tradycyjnie społeczeństwo postrzega rolnictwo jako źródło żywności oraz surowców rolnych dla różnych gałęzi przemysłu (włókienniczego, skórzanego, kosmetycznego itp.), w związku z tym znaczenie rolnictwa w gospodarce zawęża się do problemu ilości żywności, czy surowców, różnorodności, jakości oraz ceny. Ekonomiści patrzą na rolę rolnictwa przez pryzmat liczb charakteryzujących jego pozycję w gospodarce narodowej, takich jak udział w tworzeniu produktu krajowego i wówczas pojawia się wniosek o jego malejącym znaczeniu w nowoczesnej rozwiniętej gospodarce, w której dominującą rolę odgrywa dynamicznie rozwijający się sektor usług. Jednak perspektywa zarówno pierwsza jak i druga jest niewystarczająca. W związku z intensywną industrializacją mającą miejsce w krajach wysoko rozwiniętych w przeszłości, a w rozwijających się obecnie, wzrostem liczby ludności i postępującą degradacją środowiska naturalnego przed rolnictwem pojawiły się nowe ważne wyzwania w zakresie produkcji nie tylko żywności, ale szeregu innych dóbr, które określa się jako dobra publiczne. Chociaż nazwa tych dóbr zawiera słowo „publiczne” nie należy utożsamiać tych dóbr z dobrami czy usługami dostarczanymi przez państwo, chociaż rzeczywiście jest ono bardzo ważnym dostawcą wielu takich dóbr. Dobra publiczne są to dobra, w przypadku których nie występuje rywalizacja w konsumpcji, a ponadto nie można kogokolwiek z niej wykluczyć. Idealnym przykładem dobra publicznego spełniającego te dwa warunki jest obrona narodowa, gdyż konsumpcja tej usługi przez jednego obywatela nie umniejsza w niczym konsumpcji tej usługi przez wszystkich pozostałych obywateli. Nie można też wykluczyć żadnego obywatela z korzystania z tej usługi. W rzeczywistości takich „czystych” dóbr publicznych jest mało, natomiast stosunkowo wiele dóbr jest zbliżonych do nich.
Rolnictwo poprzez swoje bliskie związki z naturą oraz produkcję zajmującą znaczną przestrzeń jest postrzegane jako potencjalne źródło wielu dóbr publicznych ważnych dla społeczeństwa. Do rozwoju koncepcji dóbr publicznych związanych z rolnictwem w dużym stopniu przyczyniła się idea zrównoważonego rozwoju, której istota sprowadza się do takiego kształtowania rozwoju gospodarczego, który by nie pogorszył sytuacji przyszłych pokoleń. Stąd znaczny nacisk kładzie się na środowisko naturalne i jego ochronę.
Lista dóbr publicznych związanych z rolnictwem bezpośrednio lub pośrednio jest znaczna. Obejmuje bardzo różnorodne dobra oraz zjawiska, na które wpływ ma działalność rolnicza jak: bioróżnorodność ziemi rolniczej i lasów, stabilność klimatu, jakość powietrza, stabilność stosunków wodnych, jakość i dostępność wody, bezpieczeństwo żywnościowe, krajobraz rolniczy, funkcjonalność gleby, odporność na powodzie, pożary, a także dobra o charakterze społeczno-kulturowym jak: żywotność obszarów wiejskich, zachowanie tradycji, dobrostan zwierząt. Przedstawiona lista może być rozszerzana o inne dobra. Cechą charakterystyczną jest to, że w krajach zamożniejszych ta lista jest dłuższa niż w krajach o niższym poziomie rozwoju – uboższych. Należy zaznaczyć też, że dobro publiczne produkowane przez rolników może być efektem dodatkowym (ubocznym) normalnej działalności rolniczej np. krajobraz rolniczy lub być efektem działań ukierunkowanych na jego wytworzenie, wymagającym specjalnych nakładów czy powstrzymania się od pewnych praktyk rolniczych, np. dobrostan zwierząt lub bioróżnorodność.
Podstawowym problemem w dostarczaniu dóbr publicznych jest brak rynku, na którym te dobra byłyby wyceniane, a ich producenci mogliby uzyskiwać przychody z ich sprzedaży zapewniające pokrycie kosztów i pewną nadwyżkę – dochód. Toteż aby zachęcić rolników do produkcji tych dóbr konieczne jest ich ekonomiczne zainteresowanie. Na ten problem Unia Europejska zwróciła uwagę już 10 lat temu reformując politykę rolną w kierunku uwzględniania potrzeb środowiska naturalnego. Obecnie dostarczanie przez rolnictwo dóbr publicznych jest jedną z ważniejszych przyczyn subsydiowania rolnictwa. Przykładem finansowanych ze środków Unii Europejskiej działań ukierunkowanych na produkcję dóbr publicznych jest program rolno środowiskowy w ramach PROW 2004-2006 oraz 2007-2013. Skala zainteresowania tym programem była bardzo duża. W sumie do końca 2012 r. zawarto ponad 540 tys. umów na kwotę 5,6 mld zł. W nadchodzącej perspektywie finansowej obejmującej lata 2014-2020 na działania w tym zakresie będą również przeznaczone znaczne środki finansowe. Jednym z sześciu priorytetów polityki dotyczącej obszarów wiejskich będzie przywracanie, zachowanie i poprawa ekosystemu zależącego od rolnictwa i leśnictwa. Rozwiązania dotyczące kształtu konkretnych działań są przedmiotem intensywnej pracy na szczeblu unijnym i krajowym.